Futbol dünyasında teknolojinin kullanımı yıllar geçtikçe artarken, özellikle Türkiye’de 2018’den beri uygulanan VAR sistemi, tartışmaların da odağında yer almaya devam ediyor. Sahadaki kararların doğruluğunu artırmak için geliştirilen bu sistem, birçok futbolseverin merak ettiği ama perde arkasını tam olarak bilmediği bir mekanizmaya sahip. Maçlardan sonra yapılan tartışmaların çoğu, aslında VAR odasında nelerin olup bittiğinin tam olarak bilinmemesinden kaynaklanıyor. Bu nedenle VAR sistemi nasıl çalışır, hangi pozisyonlarda devreye girer, hangi anlarda devreye giremez gibi sorular futbol kamuoyunun en çok üzerinde durduğu konular arasında.
Bu kapsamlı yazıda VAR sistemi nedir, Türkiye’ye VAR sistemi ne zaman geldi, avantajları ve sınırlamaları nelerdir gibi pek çok soruya detaylı, akıcı ve geniş bir perspektiften yanıt bulacaksınız. Aynı zamanda Türkiye’de son dönemde konuşulmaya başlayan halı saha VAR sistemi, ya da taraftarlar arasında yaygın kullanılan ifadeyle halısaha var sistemi konusuna da değineceğiz.
Aşağıdaki rehber, hem profesyonel futbolun işleyişini anlamak isteyenlere hem de halı sahalarda bile uygulanmaya başlayan VAR benzeri sistemlere ilgi duyanlara kapsamlı bir bakış sunuyor.
VAR sistemi nedir?
VAR, yani “Video Yardımcı Hakem” sistemi, futbol müsabakalarında hakemlerin kritik pozisyonlarda verdikleri kararları tekrar inceleyebilmesine imkân tanıyan teknolojik bir destek mekanizmasıdır. Birçok kişi VAR’ın amacı hakkında yanlış bir algıya sahip olsa da, sistemin ilk hedefi maçı hatasız hâle getirmek değil, hakemin bariz ve büyük hatalarını minimuma indirmek olarak tanımlanır. Bu da demek oluyor ki VAR’ın ana görevi, gri alanlara müdahale etmek değil, saha içi yönetimin adaletini artırmaktır.
Hakem bir karar verirken sahadaki görüş açısı, açıların kapanması, oyuncuların hızları gibi nedenlerle bazı pozisyonlarda net göremeyebilir. VAR sistemi tam da bu noktada devreye girer. Ancak unutmamak gerekir ki futbolda son söz her zaman saha hakemine aittir. VAR yalnızca yardımcıdır, karar verici değil.
Bu anlayış, yalnızca Türkiye’de değil, sistemin kullanıldığı tüm ülkelerde geçerlidir. Çünkü futbol, dinamizmi ve akıcılığı gereği sonsuz duraksamalarla yönetilemez. İşte bu nedenle VAR sistemi belirli kategorilerle sınırlandırılmıştır.
VAR sistemi ne zaman geldi?
Türkiye’de VAR sistemi ilk olarak 2018 yılında kullanılmaya başlandı. İlk etapta 1. Lig düzeyinde test amaçlı devreye sokulan sistem, daha sonra profesyonel üst düzey maçlara entegre edildi.
Türkiye’de VAR’ın resmi anlamda kullanıldığı ilk büyük organizasyon, Galatasaray – Akhisarspor arasında oynanan 2018 tarihli TFF Süper Kupa finali oldu. Bu karşılaşma, Türk futbolunda yeni bir dönemin başlangıcını ilan etti.
Dünya genelinde ise VAR’ın çıkış noktası daha erken yıllara dayanıyor. FIFA, IFAB ve çeşitli futbol otoriteleri uzun süre VAR üzerinde testler yapmış, deneysel uygulamaların ardından sistem resmen onaylanmıştır.
Bugün geldiğimiz noktada VAR, sadece profesyonel liglerde değil, zaman zaman amatör liglerde ve hatta bazı bölgelerde eğlence amaçlı maçlarda dahi konuşulmaya başlanmış durumda. Özellikle İstanbul gibi büyük şehirlerde popülerleşen “VAR sistemi halı saha” uygulamaları, futbolun teknolojiyle olan ilişkisini daha geniş bir alana yaymış durumda.
VAR sisteminin avantajları ve dezavantajları nelerdir?
VAR Sisteminin avantajları
1. Büyük hataların azalması
VAR sisteminin devreye alınmasının en büyük avantajı, özellikle kırılma anlarında yapılan hakem hatalarının ciddi biçimde azaltılmasıdır. Gol, penaltı, kırmızı kart gibi oyunun kaderini belirleyen pozisyonlarda daha doğru karar alınmasını sağlar. Bu sayede futbol daha adil bir yapıya kavuşur.
2. Hakem üzerindeki baskıyı azaltması
Futbolun hızı arttıkça hakemlerin karar verme süresi de kısalıyor. Bu baskıyı azaltan VAR, hakemlerin büyük hatalardan kaçınmasına yardımcı olur. Bu durum hakemin psikolojik yükünü de hafifletir.
3. Güven duygusunun güçlenmesi
Taraftarlar, kulüpler ve futbolcular, kararların yalnızca bir kişinin görüş açısına göre verilmediğini bildiğinde sisteme duydukları güven artar. Son yıllarda TFF’nin VAR kayıtlarını paylaşması da bu güveni güçlendirmek için atılan adımlardan biridir.
4. Teknolojinin futbola entegre edilmesi
Futbol her ne kadar geleneksel bir spor olarak görülse de, modern dünyada teknolojiden kaçış mümkün değildir. VAR sistemi, bu dönüşümü kontrollü ve kurallı bir şekilde hayata geçirmiştir.
5. Ofsayt kararlarında yüksek hassasiyet
Eskiden ofsayt pozisyonları tamamen yan hakemin görüş açısına göre belirleniyordu. Ancak milisaniyelerle ifade edilen temas anları ve milimetrik mesafeler günümüz futbolunda oyunun kaderini belirleyebiliyor. VAR, çizgi teknolojisiyle ofsayt kararlarını daha yüksek doğrulukla verebilme imkânı sunar.
VAR sisteminin dezavantajları
1. Oyunun ritmini kesme riski
Her ne kadar VAR’ın aşırı kullanılmaması için kurallar bulunsa da bazen inceleme süreleri oyunun akışını bozabilir. Futbolun doğallığını kaybettiğini düşünenlerin en sık dile getirdiği şikâyet budur.
2. Müdahale sınırlarının karmaşıklığı
VAR’ın hangi pozisyonlara müdahale edebileceği ve edemeyeceği konusundaki kurallar geniş kitleler tarafından tam bilinmediği için tartışmalar büyüyebilir. Örneğin, bir kornerin yanlış verilmesi nedeniyle gol olsa bile VAR bu karara müdahale etmez. Taraftarlar bu durumu çoğunlukla adaletsizlik olarak yorumlayabilir.
3. İnsan faktörü hâlâ tamamen ortadan kalkanmaz
VAR sistemi otomatik çalışan bir yapay zeka değildir. Kararları veren yine insan hakemlerdir. Bu nedenle tartışmaların tamamen bitmesi mümkün değildir.
4. Şeffaflık beklentisi
Bazı ülkelerde VAR süreci tamamen şeffaf şekilde açıklanırken, bazı ülkelerde açıklanmamaktadır. Türkiye’de son dönemde yapılmaya başlanan VAR kayıtları açıklama uygulaması her pozisyon için geçerli olmadığı için yine eleştiriler devam eder.
5. Teknolojik aksamalar
Kameraların açısı, ekipman sorunları, bağlantı problemleri gibi teknik aksaklıklar zaman zaman VAR sistemini de etkileyebilir. Bu da tartışmalı kararların artmasına neden olabilir.
VAR odasında neler oluyor?
Bir futbol maçında VAR sistemi devredeyse, arka planda iki önemli kişi sürekli olarak maçı eş zamanlı takip eder: VAR hakemi ve AVAR hakemi. Bu iki hakeme ek olarak görüntüleri yöneten bir operatör bulunur. Operatör hakem değildir, yalnızca teknik işlemleri yapar.
Kamera açıları ve izleme süreci
Türkiye’de bir Süper Lig maçında standart olarak 11 kamerayla çekim yapılır. Ancak büyük maçlarda bu sayı 12, 14 ve hatta 24 kameraya kadar çıkabilir. Derbilerde ve yüksek önem taşıyan karşılaşmalarda ekstra kamera kullanılması, pozisyonların en küçük detayına kadar incelenebilmesini sağlar.
Bu kameraların hepsi VAR odasına canlı olarak aktarılır. VAR hakemi de şüpheli gördüğü anları farklı açılardan tekrar izleyebilir. Özellikle “kalça hizası”, “çizgi kamerası”, “kartal gözü” (top-down angle) gibi kameralar, ofsayt ve temas anlarında en kritik görüntüleri oluşturur.
Operatörün rolü
Operatör, VAR hakeminin istediği açıyı ekrana yansıtmakla görevlidir. Kendiliğinden seçim yapamaz. VAR hakemi pozisyonu incelemek istediğinde şu komutları verebilir:
- “O anı geri al”
- “Temas anını yakınlaştır”
- “Diğer açıya geç”
- “Hawk-Eye çizgi görünümünü getir”
Birçok kişi çizgileri operatörün çizdiğini zanneder, fakat bu doğru değildir. Ofsayt çizgisini belirleyen kişi her zaman VAR hakemidir. Operatör yalnızca işaretleme için gerekli butonlara basar.
AVAR Hakemi ne yapar?
AVAR hakemi (assistant VAR), pozisyonu aynı anda VAR hakemiyle birlikte izler. VAR hakemi pozisyonu incelerken atlanmış bir detay varsa uyarıda bulunabilir. Aynı zamanda “check complete” denilen, yani pozisyonun hatasız olduğuna dair hızlı kontrol süreçlerinde de rol alır.
VAR Hangi pozisyonlarda devreye girer?
Bu soru, futbolseverlerin VAR sistemini en çok yanlış anladığı noktalardan biridir. Çoğu taraftar VAR’ın maçtaki her pozisyona bakması gerektiğini düşünür, ancak sistem dört ana kategori dışında müdahalede bulunmaz. Bu kategorizasyonun nedeni futbolun akışını bozacak gereksiz duraksamaların önüne geçmektir.
1. Gol pozisyonları
Bir golün geçerliliğini etkileyebilecek herhangi bir kural ihlali varsa VAR devreye girer. Bunlar arasında:
- Gol öncesi hücum faulü
- Ofsayt
- Topun çizgiyi geçip geçmediği
- Topun elle kontrol edilmesi
- Kural dışı bir müdahale
gibi faktörler yer alır.
Örneğin bir futbolcunun hücum ederken rakibine hafif bir itiş yapması bazen saha hakemi tarafından kaçabilir. Bu nedenle VAR hakemleri gol öncesini birkaç saniye geri alarak inceler.
2. Penaltı kararları
Penaltı kararları, futbolun en kritik anları olduğu için VAR burada oldukça önemli bir rol oynar. Ancak unutulmamalıdır ki VAR her penaltı pozisyonuna bakmaz. Sadece açık ve bariz hata varsa müdahale eder.
Örneğin:
- Oyuncuya hiç temas yokken hakemin penaltı vermesi
- Açık bir temas varken hakemin devam ettirmesi
- Elle oynamanın bariz oluşu fakat hakemin görememesi
gibi durumlarda VAR devreye girer.
Fakat gri pozisyonlarda, yani tartışmaya açık müdahalelerde VAR sisteminin devreye girmesi yasaktır.
3. Direkt kırmızı kartlar
VAR, yalnızca direkt kırmızı kartla cezalandırılması gereken olaylara bakabilir. Örneğin:
- Aşırı sert bir müdahale
- Rakibe kasti tekme atma girişimi
- Bariz gol şansının engellenmesi
gibi pozisyonlarda VAR devreye girebilir.
Ancak ikinci sarı karttan doğan kırmızı kartlarda VAR’ın müdahale hakkı yoktur. Bu bilgi futbolseverler tarafından sıkça gözden kaçırılır.
4. Yanlış oyuncuya kart gösterilmesi
Bu kategori, hakemlerin en nadir yaptığı ama olduğunda büyük tartışma yaratan hatalardan biridir. Hakem bazen karambolde faul yapan oyuncuyu yanlış algılayabilir. VAR, doğru oyuncuyu işaret ederek hakeme hatasını düzeltme imkânı sunar.
VAR sisteminin müdahale edemediği durumlar
Her ne kadar VAR birçok kritik pozisyonda devreye girse de, kural gereği karışamayacağı çok sayıda pozisyon vardır. Bu durum genellikle taraftarları sinirlendirir çünkü bazı hataların düzeltilmesine imkân tanınmıyor gibi görünür.
Korner ve taç atışları
Kornerin yanlış verildiği veya taçın hatalı olduğu bir pozisyon golle sonuçlansa bile VAR bu kararı değiştiremez. Bu durum futboldaki temel prensiplerden biridir ve IFAB tarafından tüm dünyada standartlaştırılmıştır.
Normal sarı kartlar
Sarı kartla sonuçlanan pozisyonlar, VAR incelemesi kapsamı dışındadır. Sadece “sarı değil kırmızı olmalıydı” türünden pozisyonlarda VAR devreye girebilir.
Ceza sahası dışındaki fauller
Bir faulün yanlış değerlendirilmesi veya faul verilmeyen pozisyonların büyük kısmı VAR’ın değerlendirme alanına girmez. Eğer pozisyon kart gerektirmiyorsa VAR sadece izlemekle yetinir.
Top oyuna girdikten sonra müdahale sınırı
VAR bir pozisyona top yeniden oyuna girene kadar bakabilir. Bu süre çok kısa olabilir. Bu nedenle bazı pozisyonlarda VAR hakemleri hızlı davranmak zorundadır.
Ofsayt çizgileri nasıl çiziliyor?
Futbolun en çok tartışılan konusu ne hakem hataları ne fauller…Ofsayt çizgileridir. Taraftarlar milimetrik farkların nasıl belirlendiğini çoğu zaman anlamıyor ve sosyal medyada tartışmalar büyüyor. İşte ofsayt çizgisi belirleme süreci:
1. Topa ilk temas anı
Temas anı, ofsayt değerlendirmesinin en kritik noktasını oluşturur. Topun ayağa ilk değdiği kare belirlenir. Bu kareyi belirlemek çoğu zaman birkaç milisaniyelik farklara dayanır.
2. Oyuncuların vücut noktalarının belirlenmesi
Hücum oyuncusunun gol atabilecek en uç noktası ile savunma oyuncusunun kale çizgisine en yakın uzvu işaretlenir. El ve kol bölgeleri hesaba katılmaz.
3. Çizgi teknolojisinin devreye girmesi
Türkiye’de kullanılan sistem Hawk-Eye teknolojisidir. Bu sistem, 2D ve 3D olarak çizgi çeker. Tartışmalı pozisyonlarda genellikle 3D çizgi kullanılır.
VAR Kayıtları neden açıklandı?
TFF’nin aldığı bir kararla artık VAR hakem konuşmaları belirli pozisyonlarda kamuoyuna sunuluyor. Sadece sahada inceleme (On Field Review) yapılan pozisyonların kayıtları açıklanıyor. Bu uygulama şeffaflık sağladığı için futbol kamuoyundan olumlu geri dönüş almıştır.
Teknoloji geliştikçe VAR da gelişiyor
Günümüzde futbol maçlarında saniyede 25 kare kaydedilirken, yavaş çekimlerde bu kare sayısı 75’e çıkabiliyor. Teknolojinin ilerlemesiyle birlikte VAR da güçleniyor.
Yakın gelecekte ofsayt kararı tamamen yapay zeka tarafından verilecek. FIFA’nın yarı otomatik ofsayt sistemi birçok ülkede kullanılmaya başlandı bile.
VAR Sistemi futbola ne getirdi?
VAR sistemi, futbolun daha adil oynanmasını sağlayan önemli bir teknolojidir. Ancak sistem kusursuz değildir. Futbol insanların oynadığı bir oyun olduğu için insan faktörü her zaman tartışma yaratacaktır.
Yine de Türkiye, Riva’daki gelişmiş VAR merkezi sayesinde dünyanın en iyi VAR uygulamalarından birine sahip kabul ediliyor. Sistem zaman zaman eleştirilse de bariz hataları büyük ölçüde azaltmıştır.